18. ہربنس سنگھ جلال دی شنکھیپ جیونی

(ڈاکٹر کرنیل سنگھ دی قلم توں)

س ہربنس سنگھ جلال دا جنم نابھہ ریاست دے پنڈ جلال وچ ہویا۔پتا دا نام س میہر سنگھ اتے دادا دا نام س مل سنگھ، ماتا دا نام چند کور سی۔ جنم نانکے پنڈ، انگریزی راج دے پنڈ ڈھلوانوالاضلع فروزپور وچ ہویا۔

راجسی حالات

پنڈ ڈھلوانوالا تن راجاں دے جوڑ میل اپر وسیا ہویا سی۔ ریاشت فریدکوٹ، ریاست نابھہ اتے انگریزی راج۔ اس لئی ایہہ پنڈ تنّ راجاں دے ظلم دا شکار رہا۔ ایہناں دناں وچ ستنترتا لہر اپنے پورے ابھار وچ سی اتے حکمران بھی اپنی آخری لڑائی لڑ رہا سی۔ اس لئی ستنترتا سنگرامیناں اپر گھور ظلم ڈھایا جا رہا سی۔

کوئی بھی راج جو اپنے دیس (صوبے) وچوں انقلابیاں نوں کڈھنا چہندا سی اوہ اوہناں دی کٹ مار کرکے اس تریہدے اپر سٹ جاندا سی۔ اتھے اک چھپڑ ہندا سی۔ اکثر ایہہ انقلابی سیال دیاں ٹھنڈیاں راتاں بناں بستر اتے بناں کھانے توں چھپڑ اپر ہی کٹدے سن۔ جلال دے نانا جی س کشن سنگھ پنڈ دے نمبردار سن اتے سہبے جئداد سن۔ اوہ اکثر اپنے انگریز حکمران توں چوری چھپے ایہناں سنگرامیاں دی لوڑیدی مدت کردے سن۔ ایہناں نوں کھانے کپڑے توں بناں کسے سرکھت جگہ پہچاؤنا بھی اوہ اپنی جمینواری سمجھدے سن۔ زیادہتر اوہناں نوں س ناظر سنگھ بھگتا جاں س جگراج سنگھ کیسروالا جاں سکھاننند کول کجھ دناں لئی پناہ دتی جاندی سی۔ تندرست ہون اپرنت اوہ کوئی پکی پناہ بھال لیندے سن۔

س کشن سنگھ دا اکلوتا پتر گزر جان تے اوہ بہت نربل محسوس کرن لگے۔ کافی سمیں لئی ایہہ سیوا جلال سہب دے پتا س میہر سنگھ نبھاؤندے رہے۔ بھارت دے سابقہ راشٹرپتی گیانی ذیل سنگھ دو وار فریدکوٹ ریاست ولوں کڈھے جان تے ٹھنڈھیاں راتاں وچ اتھے اتارے گئے سن۔ ایہناں دی مہمان نواجی دا مان بھی س میہر سنگھ نوں ہانسل ہویا۔ بھانویں ایہہ سبھ کجھ بہت گپت تریکیا نال کیتا جا رہا سی، پر ایہہ انگریز دی خفیہ پولیس توں چھپ نہیں سکیا۔

جلال پنڈ وچ اس سمیں اک پولیس چونکی بیٹھی ہوئی سی جسدے انچارج اک خان سہب سن، جو میہر سنگھ دیاں گتی ودھیاں اپر خاص نگاہ رکھدے سن۔ ایہناں دناں وچ ہی س میہر سنگھ دے گوانڈھی، س جنگیر سنگھ دے اک دوست، س اجمیر سنگھ پنڈ کوئر سنگھ والا توں، جنگیر سنگھ نوں ملن لئی آئے سن۔ اجمیر سنگھ کول 12 بور گن دا لئیسنس سی۔ شراب پین اتے کھانا کھان توں بعد اوہناں باہرلے گھر سون لئی جانا سی۔ سنی گلی لنگھدیاں س جنگیر سنگھ گنّ چلاکے دیکھنا چہندا سی، پر س اجمیر سنگھ اسنوں مناہ کر رہے سن۔ رولا سنکے اک میہربان بزرگ اپنے کوٹھے اپروں اوہناں نوں نصیحت دین آیا۔ 

اچانک گولی چل گئی۔ نیک بزرگ گولی دا سکار ہو گیا۔ جنگیر سنگھ دے گھر والی نے میہر سنگھ نوں اسدا پتہ کرن لئی کیہا۔ جنگیر سنگھ دوڑ گیا، جو بعد وچ کدے پیش نہ ہویا۔ خان سہب نے پہلے میہر سنگھ اپر جنگیر شنگھ نوں پھڑاؤن دی جمینواری پائی۔ پر جنگیر سنگھ دے پیش نہ ہون اپر کھاناپوری لئی کیس میہر سنگھ اپر پا دتا گیا۔ منڈی رامپرا دے مہاجن بھائیچارے نے مہانراج نابھہ نوں میہر سنگھ دی بیگناہیں وارے دسدیاں بری کرن دی بینتی کیتی۔ مہانراجا نابھہ نے اسنوں پروان کردیاں میہر شنگھ دی رہائی دا حکم کر دتا، پر انگریز سرکار نے مڑ وچار کردیاں خفیہ پولیس دیاں رپوٹاں نوں ادھار بناکے میہر سنگھ نوں موت دی سجا دتی۔ اس سمے س جلال اک سال دے سن۔

مڈھلا جیون

س جلال نے مڈھلی پڑائی اپنے پنڈ جلال دے پرائیمری سکول وچ پراپت کیتی، جو اک چھپڑ دے کنارے اک ککر ہیٹھ لگدا سی۔ جلال دے دادا جی نے سکول نوں بلڈنگ پردان کیتی۔ جلال دا پڑائی وچ اکا ہی من نہیں سی۔ اوہ امتحان دین لئی پھول نہیں جانا چہندے سن، پر ماسٹر دیوی دیال گنتی پوری کرن لئی اوہناں نوں پھول لے گئے سن۔ اتھے اک عجیب کوتک ہویا۔جد اوہ ہور بچیاں نال امتحان دے کمرے وچ داخل ہو رہے سن تاں اتھوں دی اک بھگتنی بیبی پارو جو سکلی بچیاں ولوں ستائے جان کارن اکثر اوہناں ول روڑے چلاؤندی رہندی سی، اوہناں کول آئی۔ بیبی نے جلال دے سر اپر ہتھ رکھکے اسیرواد دتا اتے اپنے کسے بھگت ولوں اسدی جیب وچ پایا ریوڑیاں دا اک پیکٹ جلال نوں دتا۔ ایہہ چھوٹی جہی گھٹنا جلال لئی اگوں بڑی وردان ثابت ہوئی۔

سماج واد ول جھکاء

جلال نے اگلی پڑائی گورمنٹ ہائی سکول پتو ہیرا سنگھ توں ہانسل کیتی۔ اتھے ہی اوہناں کامریڈ بھور بجندر شنگھ عرف بھورا دی پریرنا نال کمیونجم، سوشلزم دیاں انگریزی، پنجابی، ہندی وچ چھپیاں کتاباں پنجاب بک ڈپو چنڈیگڑ توں خرید کے پڑیاں۔

اچیری پڑائی لئی جلال نے ڈی ایم کالج موگا وچ داخلہ لیا۔ انگریزی دے پروپھشر کے ایل کپور اوہناں لئی پریرنا سروت سن۔ اتھے جلال نوں کارل مارکس اتے سوسلجم تھیلوجی دا پورا ادھٔین کرن دا موقع ملیا۔ پر لینن اتے سٹالن دے ادھٔین نے جلال دا نظریہ بدل دتا۔ اوہناں نوں کمیوننشٹ ڈکٹیٹرشپ اتے بادشاہی ڈکٹیٹرشپ وچ کوئی انتر نہیں جاپیا۔ کجھ کو گھٹناواں نے جلال نوں دھارمک سہت دا ادھٔین کرن دی پریرنا کیتی۔

دھارمک چیتنا

جلال نے سکھ دھرم دا دجے دھرماں نال کمپیریٹو ادھٔین کرن لئی، سکھ دھرم، ہندو دھرم، مسلم دھرم، عیسائی دھرم، یہودی دھرم، لاؤتشے، کنپھیوشس توں علاوہ نیچرجم، سائیکالوجی، پھلوسپھی نال سبندھت تکربن دس ہزار کتاب اپنی نجی لائبریری وچ شامل کر لئیاں سن۔ اوہناں نوں کمیونجم دے ورودھ ڈشکورس دین لئی سکھ سٹوڈینٹ فیڈریشن ولوں کئی وار بلایا گیا سی۔

جلال دی سہتک اتے دھارمک چیتنا کارن ہی اوہ بابا ایشر سنگھ، سنت نرین سنگھ نانکشر، ساہ مشتانا جی ڈیرہ سرسا، سری وشو آف پونے، مہانرشی مہیشیوگی آف رشیکیش، ہربھجن سنگھ یوگی آدی نال نیڑتا پیدا ہوئی۔ اوہناں لوشئینجل وچ انگریزی دیاں دو پستکاں بھی لکھیاں۔ "نیچر، دی ارجن آف رلیجن" اتے "نیچرل وے ٹو انلائیٹنمینٹ "

راجنیتک جیون

جلال سہب گیانی ذیل سنگھ جی دے کافی نزدیک رہے ہن۔ اس سمیں گیانی جی پنجاب کانگرس دے پردھان سن۔ اوہناں کول اپنا آواجائی دا کوئی سادھن نہیں سی۔ جلال نے اپنی کار گیانی جی دے ارپن کیتی اتے آپ ڈرائیور وجوں نال بھی رہے، جدوں تک اوہ پنجاب دے مکھ منتری بن گئے۔ اوہ بچپن وچ ہی کانگرس دے کشان سیل دے پٹیالہ ڈویزن دے کنوینر بنائے گئے۔

جلال نے 1972 وچ کمیونشٹ اتے کانگرس دے سانجھے امیدوار ماسٹر بابو سنگھ دے خلاف آزاد امیدوار وجوں چون لڑی۔ پنجاہ ہزار ووٹ وچوں تن کونی لڑائی وچ ساڈھے چھ ہزار دی لیڈ ملی۔ خرچہ اپنے کولوں صرف ست ہزار ہویا۔ پندراں کو ہزار دی مدت دوستاں رشتے داراں کر دتی۔ سنت پھتیہ شنگھ اتے س دھنا سنگھ گلشن نے بھی آخری سمیں حمایت کر دتی سی، اس لئی اسدے من وچ سنت جی لئی ستکار سی، جو ش بادل نوں چنگا نہ لگا۔

1977 دی چون سمیں بھانویں ٹکٹ تاں سٹئنگ ودھائک ہون کرک جلال نوں مل گئی سی۔ پر بادل گروپ نے کمیوشٹ امیدوار دی حمایت کیتی۔ اس دے واوجود بھی دو ہزار ووٹ دی لیڈ مل گئی۔ اچانک چار ہزار جائھلی پوسٹل ووٹ کمیونشٹ امیدوار دے ہک وچ آؤن دا بہانہ بناکے جلال نوں ہریا قرار دے دتا گیا۔ الیکشن پٹیشن وچ بھانویں انشاپھ مل گیا سی پر اسدا کوئی فائدہ نہ ہویا کیونکے بادل سرکار پونے دو کو سال بعد ہی ٹٹ گئی سی۔

کیندری سرکار وچ

جلال سہب ودھان سبھا وچ پھیکٹ اینڈ پھگرج ادھارت وچار دین کرکے ودھیا بلارے منے جاندے سن۔ اوہناں دی کھوج ڈٹیکٹو جرنلزم اپر ادھارت سی۔ بھاکھڑا وچ پیدا کیتا جا رہا ہیوی واٹر، گپت ڈھنگ نال رشیا نوں دین ورگے انیکاں مصلے اوہناں ودھان سبھا وچ اجاگر کیتے۔ 1977 وچ مرارجی ڈسائی پردھان منتری بنے۔ س برنالہ کھیتی منتری سن۔ برنالہ سہب دی سپھارس اپر جلال سہب نوں ایگریکلچر پرائیس کمیشن دا میمبر نیوکت کیتا گیا۔ اوہناں دی کھوج ادھارت سبمشن توں پربھاوت ہوکے ڈسائی سرکار نے اوہناں نوں انڈین ایگریکلچر رسرچ انسٹیچیوٹ پوسا دا ڈائریکٹر نیوکت کر دتا۔ ایہہ سنستھا اس سمیں بھارت دیاں 64 کھیتی یونیورشٹیج دا کنٹرول کردی سی۔

سماجک سیوا

اس سمیں س پرکاش سنگھ بادل اکالی دل دے پردھان بن چکے سن۔ بھانوے جلال دے سہرا پروار دی ڈبوالی ٹرانسپورٹ وچ بادل پروار نال ہسیداری توں علاوہ دو تن رستیداریاں بھی سن، پر اوہناں بادل سہب دے پہلے رویئے نوں مکھ رکھدیاں مڑ ناہی اکالی دل وچ سامل ہون وارے سوچیا اتے نانہی ٹکٹ منگی۔ پر کسان ہتاں دی کھاتر سدا ططپر رہے۔ جد کسان اتے وکاس نال سبندھت بھٹھل سرکار ولوں جاری کیتے گئے سدھاراں اپر الیکشن کمیشن نے سمیں توں پہلاں کوڈ آف کنڈکٹ لاگوُ کرکے روک لگائی تاں جلال سہب نے ہائی کورٹ اتے سپریم کورٹ وچ اس بے انصافی ورودھ کیس لڑیا۔ امریکہ دی ودیس ودیسی صنعت نال سبندھت سنستھا پک نوں بھارت وچ صنعت لگاؤن لئی سروے کروائے اتے کئی پروجیکٹ منظور بھی کروائے۔ اوہناں دے سماج سیوا نال سبندھت سارے عملاں دا ویروا دینا اتھے واجب نہیں ہے۔

ایماندار راجنیتی

س جلال تقریباً 10 کو سال ایکٹو راجنیتی وچ رہے۔ کسے بھی سمیں، کسے بھی کم لئی کسے کم والے توں اک پیسے دا بھی مفاد پراپت نہیں کیتا۔ اوہناں لوکاں دے راجینامیں آپ منتاں کرکے کروائے۔ اج وانگ نجی منافعے لئی بھرا نوں بھرا نال نہیں لڑایا۔

لٹیرا شاہی دا شکار

جلال دی دوجی الیکشن سمیں بادل گروپ ولوں ورودھ وچ ملوکا سہب نے بھی اہم رول ادا کیتا، جس کارن اوہ بادل سہب دی نگاہ چڑ گئے۔ اس سمیں نوں لٹیرا شاہی نے جلال دی کئی سو کروڑ روپئے دی جئداد لٹن لئی ورتیا۔ اسدا پورا ویروا اتھے دینا مناسب نہی ہے۔