51. جدوں میں س سمرجیت سنگھ مان صاحب نوں اکالی دل دا پردھان بنایا۔

             ہر قوم، دھرم، سماج وچ، سمندر وانگ ہی لہراں اٹھدیاں رہندیاں ہن تے کجھ سمیں بعد شانت ہو جاندیاں ہن۔ اجیہا ہی سماں اکالی دل دے اتہاس وچ 1984 دے دربار صاحب تے حملے توں بعد ہویا سی۔ لوکاں وچ اکالی دل دے تناں لیڈراں دا ورودھ صاف دس رہا سی۔ جسدا فائدہ کانگرس نوں مل سکدا سی۔ میں کیونکے اکالی دل وچ سی۔ اس لئی، اس نوں سرکھئت رکھنا ضروری جاپدا سی۔ مے سوچیا کہ جہناں ججھاروآں دا نام پنجاب وچ نام چلدا ہے، جے اوہناں وچوں ہی کسے نوں اکالیدل دا پردھان بنا دتا جائے تاں اکالیدل دی پرتبا دوارا بحال ہو سکدی ہے۔

                اسے وچار ادھین ہی میں امریکہ کنیڈا دا بھرماں دورہ کیتا۔ پر حیرانی ایس گلّ دی ہوئی، کہ جیہڑیاں شخصیتاں میرے دماغ وچ گھم رہیاں سن، امریکن کنیڈیئن سکھ اوہناں وارے، ورودھی پکھ پیش کردے سن۔ اس لئی سفلتا دی کوئی آس باقی نہ رہی۔

                  اک دن صبح، مے فروزپور نوں جا رہا سی، س اندرجیت سنگھ دی کوٹھی ساہمنے کھڑے سیوادار نوں پچھیا کہ سردار سہب جیہل توں کس دن رہا ہون گے۔ اس دسیا کہ اوہ تاں صبح ہی آ گئے ہن۔

            میں اندر چلا گیا۔ مذاق نال پچھیا کہ “تہاڈا کویں صبح صبح ہی رسا لاہ دتا۔ اج تاں کوئی میٹنگ وغیرہ بھی نہیں”۔ اوہناں دسیا کہ میں کہل رہا ہویا سی۔ جد اوہناں میننوں پچھیا کہ ہن کی شغل ہے تاں میں دسیا کہ اکالی دل دا پردھان لبھن لئی پردیشاں دے دھکے کھا کے آیا ہاں۔ پر کوئی نہیں لبھا۔ اوہ ہسکے کہن لگے کنے پردھان چاہیدے ہن۔ پنج تاں میرے کول ہی ہن۔

             میں پچھیا کیہڑے کیہڑے؟ اوہناں کیہا اک بابا ہربنس سنگھ کارسیوا والے۔ میں کیہا ناں بئی ناں۔ بابا جی ساڈے دیناں سہب دی سیوا کروا رہے ہن۔ اوہناں دا اپنا قد سوا چھ فٹ ہے۔ ستّ فٹ دا کھونڈا رکھدے ہن۔ جد اوہ اگراہی واسطے آؤندے ہن۔ بیبیاں تاں اندروں تھال جاں پرانت لین جاندیاں ہن۔ سنگھ بوری چککے ٹرالی وچ سٹ لیندے ہن۔ اوہناں توں اس سمیں اکالی دل نہیں جتا ہونا۔

                  اندرجیت سنگھ ہسکے کہن لگا چلو دوجا، بابا کھڑک سنگھ۔ میں کیہا ناں بئی ناں۔ اک دن ٹوہڑا سہب امرتشر اپنے دفتر بیٹھے ہوئے سن۔ اک سیوادار نے آکے دسیا کہ بابا جی لنگر ساہمنے اگّ وانگ تپدے فرش تے لیٹے ہوئے ہن۔ ٹوہڑا سہب بناں جتا پہنے ہی اوہناں ولّ دوڑے۔ مے بھی نال ہی گیا۔ ٹوھڑا سہب نے ہتھ بنکے بینتی کیتی کہ بابا جی کیوں ناراض ہوئے ہوں۔ کی غلطی ہو گئی ہے۔ اٹھو جویں حکم کرونگے، اویں ہی ہووے گا۔

                 بابا جی نے اٹھکے دسیا کہ بھائی تیرا انجنیئر میرے آکھے نہیں لگیا۔ میں کہندا ہاں کہ لنگر دیاں پوڑیا دا اپرلا دروازہ ساہمنے رکھیا جانا چاہیدا ہے۔ پر اوہ سجے کھبے دو دروازے رکھنا چاہندا ہے۔ ذرا سوچو۔ جد گرُ گرنتھ سہب دی سواری اپر لیکے جانواں گے، تاں گرُ سہب ساہمنے دروازے راہیں ہی لنگھن گے۔ اوہ سجے جاں کھبے مڑکے تاں نہیں لنگھن گے۔ ٹوہڑا سہب نے نمکے چرنچھہ کیتی۔ کول کھڑے انجنیئر نوں ہدایت کیتی، جو بابا جی کہن اسے طرحاں کرنا ہے۔ میرے خیال وچ بابا جی مڑ اکالی دل دی سرکار نہیں بنا سکن گے۔

                 اوہ پھر کہن لگے ہن جو نام لواں گا اوہ تاں مننا ہی پئے گا۔ شمرجیت سنگھ مان، پولیس کپتان، فروزپور فریدکوٹ۔ کیپٹن صاحب دا ساڈھو۔ تے چوتھا بابا جگندر سنگھ۔ سنت جرنیل سنگھ جی دا باپ۔ میں کیہا دونو ٹھیک ہن۔ پر پہلا جیہل وچ ہے۔ دوسرے نے مننا ہی نہیں۔ اس کیہا منون دا کم تیرا ہے۔ توں ہی پردھان بھالدا پھردا ہیں۔

                میں کجھ سوچکے کیہا۔ بھائی سہب، میرے نال چلو۔ آپاں بابا جی نوں پہلاں امرت چھکاؤن لئی منائیئے۔ اک پروگرام تسیں بناؤ۔ اک میں بناؤندا ہاں۔ ایہہ وچار کرکے اسیں فریدکوٹ توں روڈیاں ولّ نوں چل پئے۔ کجھ وچاراں کرن توں بعد اسیں بابا جی نوں بینتی کیتی کہ کھل نوں اندرجیت دے یتناں نال مدکی وکھے امرت سنچار ہو رہا ہے تے پرسوں میرے ہلکے پھول وچ، دیالپرا مرزا چ، میں امرت شنچار دا پربندھ کیتا ہے۔ تسیں دوہاں تھاواں تے درشن دین دی کرپالتا کرنی۔ سنگت تہاڈے وچوں سنت جرنیل سنگھ جی دی روح دیکھ رہی ہے۔

                  بابا جی بہت سماں انکار کردے رہے۔ پر اخیر تھوڑے سمیں لئی حاضر ہونا منّ گئے۔ مدکی وکھے گیاراں سو پرانی نے امرت چھکیا تے دیالپرا مرزا وکھے ستّ سو پرانی نے۔ بابا جی دے چرنچھوہ لئی دوہاں ہی تھانواں تے مانو ہڑ آ گیا سی۔ جد دوسرے حلقیاں وچ پتہ چلا، کہ بابا جی امرت سنچار وچ شامل ہوئے ہن، تاں اوہ بابا جی توں سماں لین لئی ساڈے تکّ پہنچ کرن لگے۔ اس وارے جد بابا جی نوں بینتی کیتی تاں اوہناں رضامندی دے دتی۔ پر ہدایت کیتی کہ اک دن، اک توں ودھ پروگرام نہ رکھیا جائے۔

                میرا خیال ہے کہ بابا جی نے تقریباً اک سو توں ودھ تھانواں تے درشن دتے۔ کجھ تھانواں تے پربچن بھی کیتے۔ پنجاب وچ اکالی لہر مڑ ابھرن لگی۔ بہت سارے گرمکھ بابا جی کول روڈے ہی رہن لگے۔ جتھے بابا جی نہیں پہنچ سکدے سن، اتھے سنت جرنیل سنگھ جی دے دو بھائی، کیپٹن سہب تے ہرجیت سنگھ جی پہنچن لگ پئے۔ کئی نوجوان بھی بابا جی کول روڈے ہی رہن لگّ پئے۔ جہناں وچوں میں صرف خاص پنتھک ہشتی، گردیپ سنگھ بٹھنڈہ دا نام ہی لواں گا۔ بھائی جسویر سنگھ جی روڈے، جو زیادہ سماں روڈیاں توں باہر ہی رہندے سن۔ ہر سمیں روڈیں رہن لگے۔

              اک دن شام نوں دروازے دی چھت اپر بیٹھیاں، بھائی جسویر سنگھ جی نے اپنا اخبار کڈھن دی اچھا ظاہر کیتی۔ پر میں رائے دتی کہ اوہناں نوں پہلاں سارے پنجاب دا دورہ کرکے لوکاں وچ راجنیتک ابھار پیدا کرنا چاہیدا ہے۔ کیپٹن سہب بھی اس خیال نال سہمت ہو گئے۔ سنگھ صاحب بھائی جسبیر سنگھ جی روڈے دی اگوائی وچ تقریباً سارے پنجاب دا بھرمن کیتا گیا۔ دھارمک لہر راجنیتک لہر بن گئی۔ نواں اکالی دل بناؤن دی لوڑ محسوس کیتی گئی۔ بھائی جسبیر سنگھ جی دی اچھا پردھان بنن دی نہیں سی۔ اوہ سنگھ صاحب ہی بننا چاہندے سن۔

                اس سبندھ سبندھ وچ بابا جی نے اپنے نوجوان سیواداراں توں رائے لئی۔ سبھ بابا جی نوں جاں اوہناں دے پروار وچوں کسے نوں پردھان بناؤن دی رائے ہی دندے سن۔ اک دن بابا جی نے مینوں بھی اس سبندھی رائے دین لئی کیہا۔ میں کیہا شمرجیت سنگھ نوں پردھان بنا لؤ۔ اوہ جیہل وچ ہن۔ آپ اوہناں دی تھاں ایکٹنگ پردھان بن جاؤ۔ بہت فائدے ہن۔ ورودھی سانوں ان پڑھاں دا ٹولا ناں کہن گے۔ شاہی خاندان نال سبندھت ہے۔ بیوروکریٹ ہے۔ ودھیا رہے گا۔ ناں اوہ جیہل وچوں آؤن گے۔ ناں ہی پردھانگی دی چون دا ریڑکا ہووے گا۔

                 بابا جی نے پچھیا کے آکے اوہ کویں رہے گا۔ میں کیہا جی “قلعے تے کھڑا پنج سو دا ہے، جدیں جوڑ لیا، ادیں ہی بیٹھ جائے گا”۔ بابا جی کہندے بھائی میں تیری گلّ سمجھ نہیں سکیا۔ میں کیہا میرے کول بھی سمجھاؤن لئی ہور شبد نہیں ہن۔ سماں آؤن تے آپ ہی سمجھ جاؤں گے۔ پر ایہہ چون سبھ توں ودھیا ہے۔ سماں گزردا گیا۔ ہر سبھا وچ مان صاحب دا ذکر انیکاں گنا نال کیتا جاندا سی۔ ہر اکترتا وچ مان صاحب دی یوگتا، مان صاحب دا سکھی پریم، مان صاحب دے باپ تے پروار دی سوبھا، وار وار کیتی جاندی سی۔

              اخیر اوہ سماں آ گیا جد مان صاحب رہا ہو گئے۔ اوہناں امرتسر دے ہوائی اڈے تے اترناں سی۔ روڈیاں والیاں دا تقریباً سارا پروار پنج گڈیاں تے امرتسر رنجیت سنگھ برہمپرا دے گھر پہنچ گیا۔ مان صاحب دے رشتے داراں کول ایہہ سنیہاں پہنچا دتا کہ بابا جی برہمپرا دے گھر انتظار کر رہے ہن۔ سبھ نوں امید سی کہ مان سہب سدھے بابا جی کول آکے ستکار بھینٹ کرنگے۔ تنّ چار گھنٹے بعد پتہ چلا کہ مان سہب اپنی بھین دے گھر پہنچ گئے ہن۔

           بابا جی دا سارا لانا بھین دے گھر پہنچ گیا۔ پر اتھے بھی کجھ بھدا ہی سلوک ملیا۔ کوئی خالی کمرہ اوہناں نوں نہیں ملیا۔ اوہ پچھلے اک کمرے وچ بیٹھ گئے۔ تقریباً ڈیڈھ گھنٹہ اڈیکن بعد بھی مان صاحب ملن لئی ناں آئے۔ شام ہو رہی سی۔ میں کیہا ملن والے بہت باہلے ہن۔ اوہ بھل گئے ہون گے۔ آپاں نوں اوہناں کول چلکے جان دی اجازت لے لینی چاہیدی ہے۔

             سنت جرنیل سنگھ جیدے بھراتا کیپٹن سہب نے مان صاحب دے موڈھے نوں ہتھ لاکے ہتھ جوڑکے بینتی کیتی۔ “چنگا، مان سہب سانوں جان دی اجازت دیؤ۔ ہنیرا ہو رہا ہے”۔ مان صاحب پوری ناراضگی نال بولے “سردار جی، تھونوں دیہدا نیں۔ میں گلّ کر رہا ہاں”۔ کیپٹن صاحب واپس آ گئے۔ شاید اوہ سمجھ گئے سن کہ ایہہ مان صاحب دا تکیہ کلام ہے۔ پولیس افسر ولوں سردار جی کہنا اک گال برابر سمجھیا جاندا ہے۔

             سارا قافلہ بناں مان صاحب نال کوئی گلّ کیتی واپس آ گیا۔ جگجیت سنگھ تے بابا جی میری امبیسڈر وچ بیٹھ گئے۔ رشتے وچ کیپٹن سہب نے بابا جی نوں کیہا کہ تہانوں جلال سہب دی اس گلّ دی سمجھ آ گئی ہے کہ نہی۔ بابا جی نے پچھیا کیہڑی؟ اوہی کہ قلعے تے کھڑاھ پنج سو دا ہے، جدیں جوڑ لیا ادیں ہی بیٹھ جائے گا۔ بابا جی نے اداس جہے لہجے نال کیہا “آ گئی ہے۔ ہن آئی ہے تیرے یاد کرواؤن تے، آ گئی ہے ہن”

             میں اندازہ لگایا کہ اج توں اس لہر دی ڈاؤنپھال شروع ہو گئی ہے۔ میں سمجھ گیا سی کہ مناں وچ جو تریڑ آ گئی ہے۔ ایہہ چھیتی مٹائی نہیں جا سکدی۔ اوہی گلّ ہوئی۔ جو کئی سمیں، وکھ وکھ روپاں وچ ظاہر ہوئی۔ میں ہر سمیں یتن کردا رہا کہ مڑ دلی پیار بن جائے۔ پر مان صاحب دی نویکلی سوچ نے کوئی کامیابی نہیں ہون دتی۔

               اداہرن وجوں مان صاحب دی چنڈیگڑ کوٹھی وچ بادل سہب تے س گرتیج سنگھ آئی اے ایس مان سہب نوں ملن آئے۔ شام اٹھ وجے توں باراں وجے تکّ مان سہب اوہناں نوں نہیں ملے۔ اوہ گرتیج سنگھ دی کار وچ، جو باہر پارک وچ کھڑی سی، وچ ہی بیٹھے رہے۔ مان سہب ملنا نہیں چاہندے سن۔ مان سہب نوں آرام کرن دی صلاحَ دے کے سنگھاں نے باہروں تالا لا دتا۔ جد میننوں گرتیج سنگھ تے بادل سہب وارے پتہ لگا تاں میں گردیپ سنگھ نوں رائے دتی کہ آپاں نوں، مان سہب نوں، اوہناں نوں ملن لئی بینتی کرنی چاہیدی ہے۔

             تالا کھوہلکے مان سہب نوں بینتی کیتی کہ اوہ درشناں نوں آئے۔ تسیں قوم دے لیڈر ہوں۔ تسیں درشن دین توں انکار کویں کر سکدے۔ جسدے فلسروپ کجھ سمیں لئی ملن دی سانجھ بنی۔ کھیر، نزدیک توں دیکھن والیاں نوں ایہہ تریڑاں بہت وار دسیاں، پر ایہہ سنگت وچ نہیں پہنچیاں۔

              پارلیمینٹ دی چون ہوئی۔ مان اکالی دل نوں سیٹاں جت گیا۔ صرف راجدیو برنالہ، بابا جی نال رہا۔ باقی سارے میمبر مان سہب دے حامی سن۔ مان سہب نے کرپان دے مصلے تے پارلیمینٹ اندر جان تے سہں چکن توں انکار کر دتا۔ میں اک دن مان صاحب دا موڈ بھانپدیاں جاننا چاہیا، کہ مان صاحب تہاڈا پہلا ادیش کی ہے؟ کی پہلا ادیس سکھاں لئی اپنے گھر دی پراپتی ہے کہ سری صاحب دا ستکار؟

               جے سکھاں لئی اپنے سکھی ماحول والا گھر پراپت کرنا چاہندے ہوں تاں تسیں پارلیمینٹ وچ جاکے سکھ ہوم لینڈ دا متا پیش کر سکدے ہوں۔ ساری دنیاں وچ تہاڈی منگ قومانتری پریس راہیں پہنچے گی۔ جے پورا نہیں ملے گا، تاں شاید کشمیر وانگ وشیس ادھیکار صوبہ ہی مل جائے۔ مان صاحب نے کیہا “سکھ لئی، سری صاحب پہلے ہے، ہور سبھ کجھ بعد”۔

             پارلیمینٹ دی دوسری چون آ گئی۔ جگمیت سنگھ براڑ نے اپنی وکھری نیشنل کانگرس بنائی ہوئی سی۔ جگمیت سنگھ پنتھک دھراں نال سانجھ چاہندا سی۔ پر پنتھک دھراں کانگرس نام نال سانجھ پاؤنی نہیں سی چاہندیاں۔ میں کیپٹن روڈے صاحب راہی پنتھک دھراں نوں جگمیت سنگھ نال میٹنگ لئی منا لیا۔ روڈیاں والا پروار فریدکوٹ اپنے لئی رکھنا چاہندا سی۔ پر جگمیت سنگھ فریدکوٹ، فروزپور تے بٹھنڈہ منگدا سی۔

              روڈے کیپٹن سہب دے گھر میٹنگ ہوئی۔ بٹھنڈہ تے فروزپور جگمیت سنگھ نوں دین دا پھیشلا ہو گیا۔ اچانک جگمیت سنگھ نوں مکتسر توں ٹیلیفون آ گیا۔ جگمیت سنگھ نے مینوں اٹھاک،ے پاسے لجاکے کیہا، کہ میننوں ہنے ٹیلیفون آیا ہے کہ کانگرس نے ٹکٹ سرائے ناغہ نوں نہیں دتی۔ گیانی ذیل سنگھ دے پروار وچ جوگندر سنگھ نوں دتی ہے۔ اسدے مقابلے میں سدھا

ہی جتدا ہاں۔ پھر آپاں نوں پنتھک دھراں نال سانجھ پاؤن دی لوڑ ہی نہیں رہنی۔ تسیں اج دی میٹنگ ملتوی کروا دیوو۔ میں جگمیت سنگھ نوں رائے دتی کہ پنجاب دا ماحول پنتھک دھراں دے حق وچ ہے۔ میں روڈیاں والیاں نوں منا لیندا ہاں تہانوں بٹھنڈہ، فریدکوٹ، فروزپور تنّ سیٹاں مل سکدیاں ہن۔ تسی میٹنگ ملتوی نہ کرواؤ۔ پر اس سمیں جگمیت سنگھ نہیں منے۔

                تیسرے دن میننوں جگمیت سنگھ دا ٹیلیفون آیا کہ میٹنگ دوارا بلاؤ۔ جویں تسیں کہندے سی اویں سمجھوتہ کروا دیوو۔ میں کیہا یتن کرکے دیکھ لیندے ہاں۔ میں سبھ جانکاراں نوں ٹیلیفون کیتے۔ سبھ دا اکو جواب سی کہ اسیں اپنے امیدوار اعلان دتے ہن۔ بٹھنڈا وچ بھی مان صاحب نے وکھرا تے جگمیت سنگھ نے کلدیپ مانک جلال نوں اپنا امیداوار بنایا۔ دوہاں دی پتلی حالت صاف دس رہی سی۔ پر مانک کلاکار ہون کرکے کجھکُ بھارا جاپدا سی۔ میں سوچیا جے مان صاحب نوں بینتی کری جائے کہ اوہ اپنا امیدوار مانک دے حق وچ بٹھا لین تاں دوہاں دی ضمانت بچ سکدی ہے۔

               میں مان سہب نوں ملن واسطے گیا۔ برنالے گرودوارہ نانکسر کول، پرمجیت سنگھ دی کوٹھی وچ، مشلے تے وچار ہوئی۔ مان سہب نے کجھ ہاں پکھی ہنگارا بھریا، کہ بٹھڈے ورکراں نال مشورے توں بعد ہی کوئی پھیشلا ہو سکدا ہے۔ اتنے وچ ہی مان سہب نوں کلکتے توں ٹیلیفون آ گیا، کہ اج پنجاہ کاراں پنجاب لئی روانہ کر دتیاں گئیاں ہن، تے باقی پنجاہ دو تنّ دناں وچ بھیج دتیاں جان گیاں۔ ادھی کو رقم لیکے تہاڈے کول کل ادمی پہنچ جائے گا۔ باقی رہندی دو چار دناں وچ اکٹھی ہو جائے گی۔

              پر جو آدمی ٹیلیفون تے گلّ کر رہا سی، اوہ آواز میننوں بہت جانی پہچانی لگی، کیونکے اوہ ادمی دور نیڑے توں میرا رشتے دار سی۔ اوہ آواز جاپدی سی سردار میہر سنگھ غریب دی، جو ہر سمیں بادل سہب دے بہت ہی نزدیک رہا سی۔ میں مان صاحب نوں اٹھکے پھتیہ بلائی، تے بناں کوئی ہور گلّ کیتیاں واپس آ گیا۔ میننوں سمجھ آ گئی سی، کہ میں راجنیتی دے قابیل نہی۔ میں پنجاب دی اجیہی راجنیتی وچ نہیں وچر سکدا۔ میری ضمیر رجنیتی دی اجازت نہیں دندی۔ گر پھتیہ پروان ہووے۔

تہاڈا سیوادار: ہربنس سنگھ جلال۔